(Protexta, Santiago de Compostela, decembro de 2010)
O tribunal da historia
O pasado mes de novembro Ramiro Ledo presentou
en varias salas do país o seu segundo
filme, O proceso de Artaud. Cinco anos
logo de Cine Clube Carlos Varela (2005), un
filme que deu imaxe a un tempo sen imaxes, Ledo
volve á historia como material en bruto do que aínda
cómpre manufacturar novos sentidos e relacións. E así,
onde CCCV asumía un labor primeiro de restitución, O
proceso de Artaud cruza dous documentos históricos
para forzar un anacronismo que, seguindo a Jean-Louis
Comolli, recodifica e despraza os arquivos do discurso
no que se integraban en orixe.
A secuencia do xuízo que Carl Theodor Dreyer filmara
para A paixón de Xoana de Arco (1927), sérvelle
ao cineasta lucense como posta en escena dun outro
xuízo acontecido poucos meses antes: a expulsión
de Antonin Artaud do grupo surrealista, documentada
nas únicas actas mecanografadas da organización.
A propia presenza de Artaud como actor do filme
de Dreyer, –intuímolo agora– fornece as imaxes
dun pouso biográfico que se decanta contra a ficción
de xeito irremediábel. Pois aquí, tras a intervención
de Ledo, o rostro de Xoana de Arco ocúpao Antonin
Artaud, o acusado Artaud, e xa non máis María
Falconetti. Ou é que son o mesmo, o rostro –e
o rastro– material do xusto? Se cadra, como se ten
afirmado, o cine é unha arte da pegada porque non
foi quen de rexistrar en presente as fendas do século,
pero en tal caso podemos engadir que enfronta
ese labor de reciclaxe con tanta maior fortuna canto
extrae da imaxe esa calidade aural que Walter Benjamin
dera por perdida no documento reproducido
infinitamente.
No seu Tractatus Logico-Philosophicus (1921) Ludwig
Wittgenstein escribira que un enunciado constitúe
unha imaxe dun feito no mundo. Contra Saussure,
cuxa teoría do signo lingüístico dividira a imaxe
do sentido, Wittgenstein está a defender a existencia
dunha relación imaxinaria entre a linguaxe e os
acontecementos. Por iso, grazas a Ramiro Ledo, podemos
comprender mellor o sentido dunha sentenza
misteriosa do Tractatus: “Os límites da miña linguaxe
son os límites do meu mundo”. Iso é o que,
tamén dun xeito enigmático, está a nos dicir Artaud
cando fala e cando cala: “Non me pidades que limite
o meu mundo á vosa linguaxe”. Ou ben: “non me
fagades partícipe da violencia dunha linguaxe que
non permite imaxinar a miña procura”. Por iso a Artaud
Ramiro Ledo lle dá un rostro e aos demais lles
dá máis ben un nome: a listaxe de interventores no
proceso desvélase nos créditos finais, e alí comparecen
Breton ou Aragon reducidos a actores calquera
do teatro xudicial.
A relación imaxinaria entre as palabras e a realidade
está tamén detrás doutro aforismo do Tractatus:
“o que non podo dicir está fóra do mundo”. De aí o
carácter implacábel das palabras de Artaud, que teñen
o poder de romper o consenso. Pois este Proceso
revela que a orixe do político non está na linguaxe
compartida, senón sobre todo naquilo capaz de fracturar
o común para tentar facelo nacer de novo. De
aí o desexo de Artaud –desexo que produce materialmente
no ecrán un rostro aural– de poñerlle palabras
á disidencia. Fronte ao que podería parecer, este non
é o “eu” do artista ante a asemblea, senón o “eu”
dunha condicionalidade urxente, o capaz de situar o
mundo entre parénteses para poder crebar a orde do
mundo. Claro que nese desexo vive un grande silencio.
Ao cabo, aínda que sexa quen máis diga “eu”, no
filme Artaud fala moito menos que os demais.
E no entanto, a maior forza d’O proceso de Artaud
parece residir na sinxeleza coa que Ledo presenta a
operación de montaxe, dende os brancos que establecen
o marco até a disposición dos documentos que
se van empregar. As mans do autor responsabilízanse
da proba: que ten a ver Xoana de Arco co Partido Comunista?
A ecuación problematiza un sistema en que
se entretece a inviolabilidade dese rostro –antes Falconetti,
agora Artaud– por entre o pensamento histórico
da emancipación e as formas variables do real
representado. Do que se conclúa, se cadra, dependerá
a nosa idea da liberdade.
É así como, nun tempo en que o concepto de memoria
a miúdo satura os discursos e as prácticas políticas
e artísticas, Ramiro Ledo elixe o camiño da
historia. Fronte á memoria, a historia non concede o
privilexio da verdade ás testemuñas que viron, senón
ao rexistro dos documentos que falan. Artaud non é
testemuña senón de si mesmo. Cortadas e pegadas
matematicamente polas tesoiras de Ledo, as imaxes
de Dreyer rexistran a dualidade en que se resolve todo
acto de ollar para o pasado. Os inquisidores son e non
son inquisidores, mais Artaud é sempre Artaud e ademais
xúlganos. E tamén: un filme pode chegar a reverter
o xuízo da historia, nun acto que consegue reemprazar
o dereito pola xustiza. Igual que en Film Socialisme
Godard, canda Jacques Derrida, avisa de que
“cando a lei non é xusta, a xustiza pasa por encima da
lei”, O proceso de Artaud é verdadeiramente un acto
de xustiza. Por medio da analoxía e da imaxinación
–no sentido de Benjamin e no de Wittgenstein– este
segundo filme de Ramiro Ledo permítenos volver pensar
con ollos novos a política do singular e a xustiza
poética da historia.
Pablo Cayuela e María do Cebreiro